De kerstboom is inmiddels naar buiten, de lichtjes, ballen en de piek liggen alweer in hun doos op zolder. Maar wat heeft kerst bij de familie Van Gogh te maken met wellicht uw eerste groene voornemen voor 2024?  Vertrekpunt van deze column zijn twee leden van vroege besturen van Maatschappij van Welstand, beiden uit deze familie afkomstig. Het gaat om de predikanten Vincent van Gogh en Dorus van Gogh, respectievelijk de grootvader en vader van de beroemde kunstenaar.

Zo’n drie jaar na de oprichting van de vereniging Maatschappij van Welstand in 1822 trad dominee Vincent van Gogh toe tot het bestuur en werd secretaris en boekhouder. Tot 1866 zou hij dit blijven. In dat jaar werd de dominee gedwongen al zijn werkzaamheden, ook die als voorganger van de Grote Kerk in Breda, neer te leggen vanwege zijn gezondheid. Zijn gezichtsvermogen was intussen zover teruggelopen dat hij bijna blind was.

De verbondenheid reikt nog een generatie verder wanneer Dorus van Gogh, de vader van de later zo beroemde kunstschilder ook vanuit zijn functie als dominee, in dienst treedt van de vereniging. Hij werd districtsbestuurder. Daarvoor moest hij erop uit om contact te houden met de pachters en om het nakomen van gemaakte afspraken te controleren.

In een gezin als dat van dominee Dorus van Gogh en zijn vrouw Anna van Gogh-Carbentus leefde men sterk toe naar het feest van Kerstmis. Juist wanneer het gezin zich uitbreidt en de kinderen, eerst voor studiedoeleinden en later voor werk, het ouderlijk huis verlaten, blijkt Kerstmis ieder jaar weer een feest van verbroedering. In de aanloop ernaar toe wordt sterk uitdrukking gegeven aan het verlangen samen te zijn en de sfeer opnieuw te mogen proeven die vorige feestdagen zo bijzonder hebben gemaakt.

Zo schrijft Vincent op 30 oktober 1877 vanuit Amsterdam aan zijn lievelingsbroer Theo: ‘Zegen op alles wat Gij doet, sterkte en opgewektheid in deze herfstdagen en moge het maar weer Kerstmis worden en wij weer eens samenzijn als het ware voor wij het weten, à Dieu, een handdruk in gedachten & geloof mij steeds, Uw zo liefhebbende broer, Vincent.’

Of wanneer hij twee jaar eerder op 9 december 1875 aan Theo schrijft over hun oudste zus Anna, die in Welwyn, gelegen in Hertfordshire in Engeland, verblijft als juffrouw op een kostschool: ‘Vandaag kreeg ik een brief van Anna, ik geloof zij zich er met lust en opgewektheid in heeft geschikt om ginder Kerstmis te vieren en zij zal wel helpen om het goed te maken.’ Anna werd in Engeland vergezeld door hun dertienjarige zusje Willemien. In een brief aan Vincent van 19 december dat jaar is zij het die de kerstboom zijn intrede laat maken wanneer zij tegen haar oudere broer mijmert ‘Wat zal ’t heerlijk thuis zijn met Kerstmis’, maar ook wanneer zij vertelt dat zij ‘denkelijk een kerstboom gaan hebben’ daar op de meisjesschool in Welwyn.

‘Wij hebben veel voldoening gehad van onze kerstboom in school’ schrijft Anna later. Daarmee wordt het belang van diezelfde boom maar weer eens onderstreept. Ook bedankt zij Vincent hartelijk voor de gestuurde plaatjes die zij gebruikt zegt te hebben voor het maken van kerstcadeautjes voor haar leerlingen. Net als de boom zou het uitwisselen van geschenken een vast bestanddeel worden van het vieren van het kerstfeest.

Nu lijkt het alsof  het optuigen van de kerstboom van oorsprong een Engels gebruik is. Dat is het niet. De oorsprong ligt in Duitsland, waar al in de vijftiende eeuw een bontversierde dennenboom op het centrale dorps- of stadsplein werd geplaatst, helemaal volgehangen met koek en lekkernijen waaraan de kinderen zich vervolgens te goed konden doen. Het licht van Kerstmis, zeker ook gesteund door de steeds groenblijvende boom, doorbreekt voor de mensen de donkerte en de koude van de winter. Een belangrijke impuls voor de populariteit van de kerstboom werd gegeven door een gravure die in 1848 in ‘The London Illustrated News’ verscheen en waarop de Britse koninklijke familie getoond werd, gezeten rondom een rijk versierde kerstboom waaronder de cadeautjes voor kerstavond al liggen uitgestald. Het was ook Albert van Saksen-Coburg, de echtgenoot van koningin Victoria, die de kerstboom naar het Britse hof en door deze gravure naar de wereld bracht. De kerstboom zou veel navolging krijgen, in het Verenigd Koninkrijk, in de Verenigde Staten en geleidelijk over de hele wereld.

Er was echter een belangrijke factor die de populariteit van de kerstboom nog enigszins in de weg stond, de katholieke kerk. De boom werd lang heidens bevonden en het zou tot 1982 duren voordat een kerstboom het Sint Pietersplein in Rome zou sieren en de gedachte aan kerstmis mede zou versterken.

In Nederland brengen twee groepen de kerstboom in huis. Tijdens ‘het Réveil’, een internationale christelijke opwekkingsbeweging vanaf 1815, ontstaan de zondagscholen. De aanhangers van het Réveil keerden zich af van de Verlichting en de principes achter de Franse revolutie. Vroomheid, het doordenken van het geloof en gezamenlijk lezen uit de Bijbel waren belangrijk. Juist hier, waar mensen samenkwamen, werd in de aanloop naar het feest een kerstboom opgericht. Een traditie die eerder al was begonnen onder de meer vrijzinnig protestanten.

Zo getuige ook hoe Moe van Gogh de kerstboom in de pastorie beschrijft en hoe deze niet alleen wordt ingezet om de kerstsfeer over te brengen, maar de kinderen ook nog wat te laten leren in feestelijke stemming: ‘In de voorkamer in de suite was de mooie boom zo hoog als de kamer. Achtenveertig kaarsjes en zes ballonnetjes. Vijgen, sinaasappelen, appelen, hazelnoten in goudpapier, rolletjes chocolade van tante Mietje en goud en zilver papier …. Toen getrakteerd op St. Niklaas koek, chocolade en krentenkoekjes. De boom was zo prachtig, zij zongen lief en Pa sprak hen toe, en zo ging ieder oud en jong voldaan naar huis.’ Het aanreiken van kleine presentjes speelt hier al een belangrijke rol. Net als de altijd groene boom zelf, duiden de lekkernijen op versterking en het goed doorkomen van de lange en barre wintermaanden, op weg naar het licht en de lente.

De kerstboom en het versieren ervan zijn zo in ongeveer 170 jaar misschien wel het belangrijkste bestanddeel van ons beeld van kerstmis geworden. Toch staat dat beeld heden ten dage onder druk. Is het wel duurzaam om nog een boom in huis te halen? Hoe kijk je tegen een kerstboom aan als je een bijdrage wilt leveren voor een beter milieu?

Gerrit Tessemaker van ‘de Buurte Kwekerijen’, een kerstbomenkweker en pachter van Maatschappij van Welstand afkomstig uit het Gelderse Oene, zegt hierover dat voor elke kerstboom er een nieuwe wordt geplant, kerstbomen leggen bovendien CO2 vast. De meeste kerstbomen die zij kweken, blijven in Nederland. Wellicht in tegenstelling met het beeld van een veld vol met dezelfde kerstbomen, kan daar van alles onder en omheen groeien en vinden ook insecten er hun weg. Je kunt dus best een kerstboom kopen, liefst met kluit om hem water te kunnen geven. Dan gaat ie na Driekoningen de tuin in of koopt u volgend jaar weer een boom! Maar het blijft een boom voor een boom.

En daarom is dit misschien een goed moment om eens na te denken over die boom, uw groene voornemens voor 2024 te formuleren en aankomende december een welbewuste keuze te maken als het gaat om de aanschaf van een kerstboom.

Willem-Jan Verlinden, december 2023.

Over de auteur:

Willem-Jan Verlinden (Helvoirt 1971) is kunsthistoricus, schrijver en PhD onderzoeker aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Daarnaast werkt hij als consultant voor musea. Zijn boeken zijn in verschillende talen beschikbaar.

Ter verdieping:

• N.A. van Beek, De aantekeningen van Tante Mietje van Gogh, Den Haag 2010.
• E. van Uitert e.a., Van Gogh in Brabant, Waanders Uitgeverij, Zwolle 1987.
• W.J. Verlinden en K. Groenhart,  Hoe ik van Londen houd – Wandelen door het Londen van Vincent van Gogh, Athenaeum – Polak & Van Gennep, Amsterdam 2013.
• W.J. Verlinden, De zussen Van Gogh, Querido, Amsterdam 2017.
• W.J. Verlinden, The van Gogh Sisters, Thames & Hudson, London – New York, 2021.
•